خاستگاه و ریشه گل محمدی
گل محمدی درختچه ای برگ ریز از خانواده رزها می باشد. خاستگاه و موطن اصلی این گل کوه های جنوب غرب ایران است و صنعت فرآوری این گل و استحصال گلاب از آن از سابقه ای حداقل هزارساله در ایران برخوردار است. گل محمدی در اسلام نیز جایگاه بسیار ویژه ای دارد و نام خود را از پیامبر بزرگوار این دین مقدس گرفته است. سطح زیر کشت این محصول در ایران بالغ بر 12000 هکتار می باشد و افزون بر ده درصد این مساحت یعنی در حدود 1240 هکتار از آن در منطقه کاشان است و این منطقه از دیرباز قطب تولید گل و گلاب و اسانس گل محمدی کشور بوده است.
گل محمدی با نام علمی Rosa damascene Miller درختچه ای برگ ریز از خانواده رزها (Rosaceae) می باشد. نام های دیگر این گل در فارسی گل سرخ و گل ورد و در لاتین Damask, damask rose, kazanlak rose, kazanlik rose of castile,rose, Bulgarian rose می باشد. این گل از هیبرید شدن دو گونه دیگر از رز به نام های علمی Rose gallica L. و Rosa moschata Herrm. به وجود آمده است. نام علمی و لاتین این گیاه از شهر دمشق (Damascuus) در سوریه گرفته شده و این نام از زمان جنگ های صلیبی در مورد این گل به کار رفته است. این گیاه بومی ایران است و حوالی سال های 1256-1276 میلادی از ایران به دمشق و سپس از آنجا به اروپا برده شده است. رز اصفهان (Ispahan Rose) یکی از قدیمی ترین و خوشبوترین واریته های گل محمدی و معروف به زیور ملکه (Pompon des Princes) است که گل دهی آن زود آغاز شده و دیرپا می باشد. این گل به رنگ صورتی روشن است و طی جنگ های صلیبی قرن 13 میلادی از ایران به اروپا برده شده است.
تصویری از گیاه گل محمدی در فصل گل دهی
مصارف صنعتی اسانس گل محمدی
حدود 7000 گونه و واریته رز در جهان وجود دارد ولی تنها بعضی از آنها واجد اسانس می باشند و گل محمدی برترین آنهاست. اهمیت گل محمدی در عطر آن است و این گل برای استحصال اسانس آن که اصطلاحاً Rose Oil نامیده می شود در سطح وسیع کشت میگردد. اهمیت این اسانس در صنعت عطرسازی تا بدان حد است که در این صنعت برای بوی آن نت خاصی به نام نت رز دمشقی Damascus Rose Note تعریف شده است و القابی چون سلطان گل ها و ملکه گل ها برای گل آن و سلطان اسانس ها و ملکه اسانس ها برای اسانس آن و سلطان عطرها و ملکه عطرها برای عطر و بوی خوش آن برای این گل و محصولات آن ذکر شده است. بسیاری از فعالان در عرصه صنایع عطرسازی اسانس گل محمدی را مهمترین ماده اولیه این صنایع می دانند. در مناسب ترین شرایط از تقطیر حدود 3 تن گل محمدی تنها یک کیلوگرم اسانس به دست می آید و به همین دلیل این اسانس از گران بهاترین اسانس هاست. بخش اعظم اسانس گل محمدی تولید شده در دنیا به دلیل داشتن عطر و بوی بسیار خوش و قیمت بسیار بالا در صنعت عطرسازی برای تهیه عطرهای گران قیمت مصرف می شود.
در اسانس گل محمدی حدود 300 ماده شیمیایی مختلف شناسایی شده است. با وجود اینکه برخی از این مواد در مقادیر بسیار ناچیز در آن وجود دارند حذف آنها کیفیت اسانس حاصل را به شدت کاهش می دهد. لذا اسانس های صناعی این گل که به تقلید از آن تهیه شده اند به دلیل عدم وجود این اجزای ناچیز از کیفیت و قیمتی به مراتب پایین تر از اسانس طبیعی این گل برخوردارند. در همین راستا تلاش برای تهیه اسانس تقلبی این گل از طریق آمیختن آن با سایر مواد شیمیایی یا اسانس های طبیعی کم ارزش (Adulteration) در اکثر موارد ناکام مانده است.
استفاده از اسانس گل محمدی در بهترین عطر های دنیا امری رایج است و بهترین عطر های دنیا شامل این اسانس هستند.
خواص اسانس گل محمدی و گلاب
گل محمدی و فرآورده های آن علاوه بر ایران مدت های مدیدی در یونان باستان، روم و کشورهای عربی در لوازم آرایشی، داروها و عطرها مورد استفاده بوده است. اسانس و گلاب حاصل از این گل در رفع مواردی نظیر افسردگی، بی خوابی، فشار روحی، خشکی، پیری و حساسیت پوست، التیام زخم های پوستی و رگ به رگ شدن و عفونت های ویروسی و باکتریایی موثر است.
اسانس گل محمدی تاثیر به سزایی در بهبود علائم افسردگی دارد و از این رو خاصیت نشاط آوری آن اثبات شده است.
کاشت و نگهداری گیاه گل محمدی
گل محمدی در ردیف های دراز کاشته می شود. برای کاشت گل از قلمه حاصل از سرشاخه ها استفاده می شود. قلمه ها در فصل پاییز کاشته شده و طی دوسال تا ارتفاع دو متر رشد کرده و محصول دهی آنها آغاز می شود و تا سال پنجم به اوج می رسد. برای مرزبندی مزارع و محافظت آنها از سرما از گونه دیگری از گل رز به نام رز سفید (Rose alba L) که به سرما مقاوم است، استفاده می شود. گیاه در اسفندماه و قبل از بیدار شدن هرس می شود و در بهار و پاییز علف های هرز اطراف آن پاک می شود. با مراقبت صحیح هر پایه تا 30 سال گل دهی مناسب خواهد داشت. گل محمدی در بهار شکفته می شود. در اواسط این فصل مزارع گل به دریاهای صورتی زیبایی تبدیل می شوند. گل چین ها باید در مدت کوتاهی آنها را جمع آوری کنند لذا هر صبح قبل از سپیده دم وارد مزارع شده و گل ها را به صورت دست چین و بدون کمک هرنوع دستگاه و ادواتی جمع آوری می کنند. آنها تا قبل از خشک شدن شبنم بر گلبرگ ها فرصت دارند و معمولا گل های جمع شده پس از ساعت 9 صبح اسانس کمتر و نامرغوب تری دارند. طول دوره گل دهی در هر سال وابسته به شرایط اقلیمی است و در بهار خنک و ابری حدود یک ماه و در بهار گرم و آفتابی حدود 16 تا 20 روز است.
تصویری از مزرعه گل محمدی در فصل گل چینی
روند گلاب گیری و استحصال اسانس به چه صورت است؟
در کارگاه های سنتی گلاب گیری گل ها در دیگ هایی از جنس مس یا اهن ریخته شده و با آب مخلوط شده و سپس تقطیر می شوند. حاصل تقطیر با آب سرد شده و به دو لایه اسانس یا عطر در سطح و گلاب در زیر جدا می شود. گلاب برای بار دوم و سوم و چندم تقطیر شده و هر بار اسانس یا عطر و گلاب مربوطه را تولید میکند. از اختلاط اسانس های مراحل مختلف اسانس تام و کامل گل محمدی به دست می آید. امروزه کارخانه های بزرگ اسانس گیری و گلاب گیری در نقاط مختلف جهان از جمله ایران برای استحصال اسانس و گلاب از این گل وجود دارد.
دیگ های سنتی گلاب گیری که به صورت دستی توسط کشاورزان و گلاب گیر های شهر کاشان برای استخراج گلاب و اسانس از گل محمدی استفاده می شوند و به عنوان یک جاذبه گردشگری نیز کاربرد دارند.
صادرات اسانس گل محمدی
اولین گزارش از صادرات اسانس گل محمدی مربوط به امپراتوری عثمانی و در سال 1860 میلادی است. در این زمان بلغارستان جزئی از این امپراتوری بوده است و مقدار 1110 کیلوگرم اسانس از این امپراتوری به کشورهای فرانسه و انگلستان صادر شده است.
نویسنده: دکتر عبدالرسول حقیر ابراهیم آبادی [عضو هیئت علمی دانشگاه کاشان]